آواز افشاری از متعلقات دستگاه شور است ولی در میان متعلقات شور اختلاف افشاری با شور نسبت به سایرآوازها ( مانند دشتی ، ابوعطا و بیات ترک ) بیشتر است بطوریکه برای بعضی شنوندگان ممکن است با سه گاه و بویژه نوا اشتباه گرفته شود و به همین خاطر می توان بین این سه دستگاه به خوبی نیز مرکب نوازی کرد ( مثلا نوار " نوا " استاد شجریان ) .
اکنون نظر استاد روح الله خالقی ( از کتاب نظری به موسیقی) را درباره حال و هوای افشاری بدانید :
" افشاری آوازی است مغموم و دردناک که از داستان هجران سخن می راند . گویی عاشقی است خسته و ناامید که از شدت درد می نالد و جز ناله هم با چیز دیگری سروکاری ندارد و گاه از زیادی رنج فریادی از سینه پر آتش خود بر می کشد که شنونده را سخت متاثر می کند . به طور کلی این آواز برای نشان دادن حالاتی مانند ناله های جانسوز هجران و شکایت از بی وفایی یاران و اظهار درد و اندوه دورنی و ناامیدیها و ناکامیها و تظهار تالم و تاثر از رنجهای زندگی و ذکر خاطرات اسف انگیز بهترین نمونه است . "
باید اضافه کنم که البته حالت افشاری بویژه در عراق کاملا متفاوت است و می توان از آن برای مرکب خوانی به سایر دستگاه ها مثلا بیات ترک ( به همین نمونه آواز ایرج اگر کمی دقت کنید رگه هایی از بیات ترک معلوم می شود ) نیز استفاده کرد .
* همچنین گوشه مثنوی ( که یک فرم ثابت در ردیف مویسقی ایرانی است و در همه دستگاهها و حتی گوشه ای یک دستگاه با وزن ثابت اشعار مثنوی یعنی " فاعلاتن فاعلاتن فاعلات " اجرا می شود ) معمولا برای راز و نیاز و نیایش – مثلا آواز استاد شجریان در ماه مبارک رمضان با شعر " چند خوردی چرب و شیرین از طعام " – استفاده می شود که در زیر استاد ایرج نیز به زیباترین وجه آن را اجرا کرده اند .
* به ویلن زیبای استاد بدیعی که در بین نوازندگان ویلن انصافا افشاری را بسیار زیبا اجرا می کنند و تار استاد جلیل شهناز که او را بهترین نوازنده ای می دانند که توانایی اجرای جواب آواز تحریرهای استثنایی ایرج را دارد نیز توجه کنید .
* اکنون خودتان به مقایسه آواز استاد ایرج و شرح استاد خالقی و مفهوم اشعار بنشینید که چگونه انطباق شگفت انگیزی با هم دارند علی الخصوص که صدای ایرج گویی برای افشاری آفریده شده است .
درآمد
ای دل هنوز آن سنگ دل با ما نمی گوید سخن
آخر تو هم ما بهل یکدم به حال خویشتن
جامه دران
ماها پری رویا سخن با من نمی گویی چرا؟
آخر من از دیوانگی با ماه می گویم سخن
عراق
پیمانه مستان تو را بشکست پیمان تو را
هشیار باش و بشکن این پیمانه پیمان شکن
چهار مضراب از استاد بدیعی و سپس با تحریراز فرود از عراق به افشاری
مثنوی
آرزوی جان کنم تا نثار چون تویی جانان کنم
خیز چون باد صبا دامن کشان تا همه آفاق گلریزان کنم
درد عشق ما دوای دردهاست گر چه نامش درد بی درمان کنم
عشرت آن باشد که اهل وجد و حال با هوای وصل در هجران کنم
آه سحر
یک شب آخر دامن آه سحر خواهم گرفت
داد خود را زان مه بیدادگر خواهم گرفت
چشم گریان را به طوفان بلا خواهم سپرد
نوک مژگان را به خوناب جگر خواهم گرفت
نعره ها خواهم زد-نعره ها خواهم زد و در بحر و بر خواهم فتاد
شعله ها خواهم شد-شعله ها خواهم شد و در خشک و تر خواهم گرفت
انتقامم را ز زلفش مو به مو خواهم کشید،مو به مو خواهم کشید
آرزویم را ز لعلش سر به سر خواهم گرفت
یا به زندان فراقش بی نشان خواهم شدن
یا گریبان وصالش بی خبر خواهم گرفت
یا به پایش نقد جان بی گفتگو خواهم فشاند
یا ز دستش آستین بر چشم تر خواهم گرفت
یا بهار عمرم-یا بهار عمر من رو بر خزان خواهد نهاد
یا نهال قامت-یا نهال قامت او را به بر خواهم گرفت
یا سرو پای مرا در خاک و خون خواهد کشید-خاک و خون خواهد کشید
یا بر و دوش ورا در سیم و زر خواهم گرفت
فروغی بسطامی
با تشکر از دوست زحمت کشم آقای سعید انصاری
اصولا دستگاه شادی می باشد و بیشتر هنرمندان برای بیان حالت شادی از آن استفاده کرده اند و خوانندگان نیز اشعار متناسب با این حال و هوا را اجرا می کنند ( البته شعری که استاد ایرج در این برنامه اجرا کرده اند کاملا بر خلاف این موضوع است ؟! ).
گوشه های مهم ماهور که درین برنامه اجرا شده اند عبارتند از :
1- درآمد : که در همه دستگاه به نت شاهد دستگاه اشاره می کند.
2- داد : که بر نت دوم گام ماهور اشاره دارد.
3- فیلی : که تحریر مخصوصی است و زمینه را برای اجرای گوشه شکسته که معمولا پس از آن می آید آماده میکند.
4- شکسته : که مرکب خوانی به افشاری است.
5- دلکش : که مرکب خوانی به شور است.
6- راک : که مرکب خوانی به بیات اصفهان است.
*دوستان نوازنده ویلن می توانند با دیاپازون ساز خود را می-لا-ر-لا کوک کنند که شاهد ماهور نت Re می شود و با موسیقی این برنامه تمرین و همنوازی کنند ، سه تار نوازان هم سیم اول را یک پرده بالاتر از دیاپازون یعنی Re کوک کنند و سیم های دیگر را به تناسب مانند ماهور Do کوک کنند.
برنامه با صدای خانم آذر پژوهش آغاز می شود:
این مــن نــــــه منم اگر منی هست تویی
ور در بر مــــــــن پیرهنــــــی هست تویی
در راه غمــــت نه تن به من ماند و نه جان
گـر زان که مرا جان و تنـــــی هست تویی
تصنیف این برنامه از ساخته های شادروان مهدی خالدی با تنظیم ایرج محلوجی است.
مهدی خالدی: از نسل اول شاگردان استاد صبا می باشند ، مهارت ایشان در حدی بود که حتی در نبود استاد ( در سفری که برای ضبط صفحه به بیروت کردند ) با اجازه استاد و بخاطر فراهم کردن اسباب بزرگی تکیه بر جای بزرگان زده بودند و تدریس می کردند .
از معروف ترین ساخته های ایشان تصنیف "آمد نوبهار" با صدای بانو "دلکش" می باشد (که آقای کیومرث پوراحمد نیز در فیلم "شب یلدا" با بازی استثنایی آقای محمد رضا فروتن - که برنده جایزه فیلم فجر همان سال نیز شد - از ملودی این آهنگ ( با تغییر شعر به نازی پرگلک ) استفاده کردند ).
عهدیه : در این برنامه در کنار زوج هنری اش در ترانه های فیلم فارسی ( استاد ایرج) به اجرای برنامه پرداختند .
فروغی بسطامی : شاعر قرن سیزدهم هجری که مدتی از اوایل عمر خویش را به مدح شاهان و شاهزادگان قاجاری گذراند لیکن به سبب تمایلات عارفانه باقی عمر خویش را در ریاضت و آمد و شد به مجلس عارفان گذرانید از اشعار بنام وی غزل "مردان خدا پرده پندار دریدند" می باشد. (منبع: سی دی نرم افزاری درج)
تصنیف:
در آمد
ای خوش آنانکه قدم در ره میخانه زدنـد بوسه دادند لب شاهد و پیمانه زدند
خون مـــــن باد حلال لب شیرین دهنان که به کام دل ما خنده مسـتانه زدند
دلکش
بــــــه حقارت منگر باده کشان کین قوم پشت پا بر فلک از همت مردانه زدند
داد
جــــانم آمد به لب امروز مگر یاران دوش قدح باده به یاد لب جانــــــــــانه زدند
راک
کس نجست از دل گمگشته ما هیچ نشان مو به مو هر چه سر زلف تو را شانه زدند
سپس بار دیگر خانم پژوهش این اشعار را می خواند :
لاله ای همرنگ رخسار تو در گـــــلزار نیست شکری هم سنگ لعلت در همـه بازار نیست
صــــــوفیان در خانقاه و زاهــــــدان در صومعه عاشقان مست را با هر دو عالـــم کار نیست
در این قسمت نوازندگان شادروان گلها همنوازی بسیار زیبایی در ماهور آغاز می کنند :
نخست استاد حبیب الله بدیعی(1371-1312) نوازنده ویلن درآمد ماهور را آغاز میکنند و استاد منصور صارمی(1378-1309) ادامه می دهند و سپس چهارمضراب ماهور همراه تنبک استاد امیر ناصر افتتاح(1366-1314) با ویلن بدیعی آغاز می شود .
پس از فرود استاد ایرج برنامه خود را با اشعاری از الهی جغتایی آغاز می کنند :
درآمد
ای که از یار نشان می طلبی یار کجاست همــه یارنــد ولی یــار وفـادار کجـاست
داد و فرود (از: سرزنش خار کجاست)
رفـت آن تازه گل ماند به دل خار غمــــش دل کجا جلوه گر و سرزنش خار کجاست
فیلی و (اشاره مختصری به شکسته)
صبــــــر در خانه ویــــرانه دل هیچ نمانـــد خواب در دیـده غم دیــــده بیمار کجاست
و آخرین اشعار برنامه با صدای خانم پژوهش :
در خرابات مغان هوش مجــــــــــــویید ز ما
همه مستیم درین میکده هشیار کجاست
بهتر آن است الهی که نهــــــــــان ماند راز
سر خود فاش مکن محرم اســرار کجاست
برنامه گلهای تازه در دهه 50 در ادامه برنامه های گلها با همت شاعر گرانقدر هوشنگ ابتهاج (ه.ا.سایه) راه اندازی شد و بسیاری هنرمندان جوان – از جمله خانم پریسا، نادر گلچین، گروه شیدا به سرپرستی محمد رضا لطفی و... - برای نخستین بار در این برنامه ها به اجرای آثار خود پرداختند.
این بار هنرمندان بزرگ برنامه گلها به اجرای اثری در سه گاه می پردازند.
دستگاه سه گاه : آوازی است بی نهایت غمگین و ناله های جانسوز آن ریشه و بنیاد آدمی را از جا می کند و از راز و نیاز عاشقان دوری کشیده و از بیچارگی بی نوایان و ضعیفان گفتگو می کند ( روح الله خالقی- نظری به موسیقی).
البته حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست و بویژه در مخالف بسیار با شکوه است ( به تناسب شعر و اجرای استاد ایرج وحال گفته شده در این اثر توجه کنید) و حتی آهنگهای شادی آوری در سه گاه فراوان هستند از جمله "امشب که مست مستم" .
گوشه های مهم دستگاه سه گاه عبارتند از :
1- درآمد : که معمولا همه دستگاه ها با گوشه ای به نام درآمد که نشان دهنده حالت دستگاه است آغاز می شود.
2- زابل : بر درجه سوم گام تاکید دارد.
3- مویه : که بر درجه پنجم گام تاکید می کند و حالتی مانند شور دارد .
4- مخالف : که بر درجه ششم گام تاکید دارد و حالت آن با سه گاه فرق دارد و می توان از این گوشه برای مرکب خوانی به اصفهان نیز استفاده کرد .
*نوازندگان عزیز سه تار اگر ساز خود را با دیاپازون "دو-سل-سی کرن-ر" کوک کنند شاهد سه گاه نت سی کرن خواهد بود و می توانند همراه اساتید به همنوازی بپردازند .
آواز استاد ایرج را نوازندگان توانای گلها حبیب الله بدیعی ، منصور صارمی ، جهانگیر ملک همراهی می کنند .
لازم به گفتن است که دستگاه سه گاه مورد علاقه مخصوص استاد بدیعی بوده است بطوریکه با ذوق خاصی همیشه آن را اجرا کرده اند ، نقل شده است در روز درگذشت استاد صبا که همه شاگردان ایشان و نوازندگان بزرگ ویلن در رادیو حضور داشتند خواسته شد چهارمضراب معروف استاد صبا در سه گاه (زنگ شتر) را کسی بنوازد که تنها ایشان اعلام آمادگی نمودند و از عهده برآمدند .
همچنین این برنامه را استاد ایرج و استاد اسدلله ملک در مراسم درگذشت استاد بدیعی یک بار دیگر اجرا کرده اند .
آغاز برنامه با اشعاری از فروغی بسطامی با صدای خانم فخری نیکزاد می باشد :
تا به جفایت خوشـــــم ترک جفا کرده ای
ایـــــــــن روش تــــــازه را تازه بنا کرده ای
مــــن ز لبت صد هزار بوسه طلب داشتم
هر چه به من داده ای وام عطا کــرده ای
دوش ز دست رقیب ساغر می خورده ای
من به خطا رفته ام یا تو خطا کـــــرده ای
سپس استاد ایرج برنامه را با شعر دیگری از فروغی – که مورد توجه بسیاری خوانندگان گلها نیز بوده است و مکرر اجرا شده است – ادامه می دهند:
آواز:
درآمد
خوش آنکه حلقه های سر زلف وا کنی یوانگان سلسله ات را رها کنی
زابل
کارجنون ما به تماشا کشیده است یعنی تو هم بیا که تماشای ما کنی
مویه
تو عهد کرده ای که نشانی به خون مرا من جهد می کنم که به عهدت وفا کنی
مخالف
تا کی در انتظار قیامت می توا ن نشست برخیز تا هزار قیامت به پا کنی
آخرین شعر برنامه را خانم نیکزاد می خوانند :
دانی که چیست حاصلت از عاشقی
جانــــانه را ببینی و جان را فدا کنی