دستگاه

دستگاه از بهم پیوستن چند مقام شکل می گیرد و از این چند مقام، مقامی به عنوان مقام اصلی ، نقش شروع ، خاتمه و همچنین رابطه میان مقامها را به عهده دارد.

به عبارتی ساده تر : به مجموع اجزای یک آهنگ در یک گام یا یک مقام ، با حفظ فواصل مخصوص آن ، دستگاه گفته میشود. 

همانگونه که از ظاهر واژه دستگاه پیداست، این کلمه از دو جزء « دست » و « گاه » ترکیب شده است. از آنجائیکه در موسیقی های ملل مختلف بخصوص موسیقی ایرانی دست ( در مضراب زنی و آرشه کشی ) و انگشتان ( در گرفتن پرده ها بر روی ساز ) موارد استعمال فراوان دارد و نیز مفهوم « گاه » واژه هایی همچون : لحظه ، دم ، وقت ، محل ، وهله ، مرحله ، نوبت ، موقع معین و...را در ذهن تداعی می نماید ، نتیجتا" کلمه « دستگاه » به سادگی می تواند به مفهوم محل قرارگرفتن دست نوازنده روی دسته ساز باشد.

چنانکه در موسیقی غربی ، برای پیانو و هارپ ( همان چنگ ایرانی که غربی ها به اشتباه و از روی عناد وغرض ورزی این ساز را از آن خودشان میدانند در حالیکه این ساز منسوب به ایرانیان بوده و بس) دست راست و دست چپ هریک نقش جداگانه و مهمی را ایفا می کنند و در ویولون ، تار، بربط و ... نقش دست راست با دست چپ متفاوت است. در سازهای بادی نیز عملکرد انگشتان دست نوازنده درخور اهمیت فوق العاده است.

در موسیقی قدیم ایران عمل انگشتان دست از اینها نیز بیشتر است بطوریکه نام انگشتان دست را عینا" به صداهای موسیقی نسبت داده اند ( نت های موسیقی را با نام انگشتان دست شناسایی کرده اند). برای مثال : در کتب قدما ، سیم دست باز را « مطلق » و محل قرارگرفتن انگشت دوم - سوم - چهارم و پنجم را بر روی دسته ساز بترتیب با نامهای « سبابه - وسطی - بنصر و خنصر » نامگذاری کرده اند.

مشتقات دستگاهها ( آوازها ) :

کلمه آواز هم به معنی بانگ و لحن است و هم به نوعی از موسیقی اطلاق می شود که وزنی آزاد داشته باشد( در قدیم به آن نواخت گفته میشد).

به بیانی ساده تر : منظور از آواز در حقیقت همان آوازیست که بر طبق ردیف ثبت شده موسیقی سنتی ایران خوانده می شود.

تقسیمات موسیقی قدیم ایران :

موسیقی ایران در زمان قدیم به سه قسمت «  آوازه - شعبه - مقام » تقسیم میشد.

آوازه : مشتمل بود بر شش قسمت « گردانیه ، گواشت ، نوا ، نوروز، سلمک و شهناز ».

شعبه : موسیقی قدیم شامل 24 شعبه بود که عبارت بودند از : « اوج ، چهارگاه ، حجازی ، پنجگاه ، حسینی ، حصار ، دوگاه ، راهوی ، زاول ، زنگوله ، زیرافکند ، سلمک ، عشیران ، عراق ، عشاق ، گردانیه ، گواشت ، ماهور ، مبرقع ، محیّـر ، نوروز خارا ، نوا ، نهفت ، نیریز ».

مقام : این کلمه ریشه تازی و عربی داشته و در ایران برای اولین بار در قرن هشتم در رابطه با موسیقی دوره اسلامی عنوان شده و موسیقیدانان قبل از آن ، اصطلاحات « دور ، الحان ، اجناس » را در مقابل کلمه مقام بکار می گرفتند.

قدما مفهوم موسیقی مقامی را در مقابل موسیقی ردیفی ( دستگاهی ) بکار برده اند. مقام تحت عناوینی همچون « مُــقام ، مَــقوم ، مُــقُـوم » وجود دارد که این کلمه ( مُــقام ) در برخی از موسیقی های نواحی ایران بخصوص موسیقی آذربایجان متداول است. واژه مقام گاهی به معنی موضع و محل قرارگرفتن انگشتان نوازنده روی ساز بکار رفته است ، چون هریک از پرده های بسته شده بر روی ساز، نشانگر لحن یا آواز و شعبه ایست ، از این رو برخی از آوازها از همان گام یا محل یا مقام آغاز می شده است.

تقسیمات موسیقی در قدیم بگونه ای بوده که بسیاری از گوشه های ردیف امروز ، بصورت مستقل تشکیل مقامهای بلندی را می دادند و بسط و گسترش آن مقام سبب بوجود آمدن یکسری شاخه های دیگری می شد.

مقامهای موسیقی زمان صفی الدین ارموی ( موسیقیدان قرن هفتم هجری ) به 12 مقام « راست ، اصفهان ، عراق ، کوچک ، بزرگ ، حجاز ، بوسلیک ، عشاق ، حسینی ، زنگوله ، نوا و رهاوی شامل می شد. تغییر سیستم مقامی به احتمال از سده یازدهم هجری به بعد صورت گرفته که آخرین تحولات آن مربوط به دوره قاجاریه می باشد که موسیقی ایرانی بصورت هفت دستگاه « ماهور ، شور ، سه گاه ، چهارگاه ، راست پنجگاه ، همایون و نوا » و پنج آواز « ابوعطا ، دشتی ، بیات ترک ، افشاری  و بیات اصفهان» مرسوم و رایج گردید.

اختلاف دستگاه و آواز :

از لحاظ علمی و عملی دستگاه مفصّـل تر از آواز است چنانچه آوازها از دستگاهها مشتق می شوند ( آوازهای ابوعطا ، دشتی ، بیات ترک ، افشاری از دستگاه شور و آواز بیات اصفهان از دستگاه همایون مشتق می شوند).

معمولا" گوشه های دستگاهها از مایه های بم شروع میشوند و پس از اجرای درآمد ویا درآمد هایی به تدریج اوج گرفته و به فاصله اکتاو ( نت هشتم ) میرسند ( گوشه های اجرا شده در فاصله اکتاو : « گوشه منصوری در دستگاه چهارگاه ، عراق در دستگاه ماهور ، حسینی در دستگاه شور ، مغلوب در دستگاه سه گاه و .. » ).

اما در آوازها ، نغمات معمولا" از مایه های متوسط از لحاظ تونالیته آغاز میشوند و اغلب در یک اوج خاتمه می پذیرند. البته بنا به سلیقه هنری آوازخوان ، خواننده ممکن است از اوج ، پس از گردشهای ملودیک مختلف ، به مایه اول درآمد ویا حتی دستگاه اصلی مراجعت کند ( مانند آواز ابوعطا که فرود آن اغلب در دستگاه شور صورت می پذیرد). وسعت نغمات دستگاهها از دودانگ گرفته تا سه دانگ هم میرسد ( توضیحات درباره دانگ در پست های قبلی به تفضیل داده شده است ) در صورتیکه گستره نغمات در آوازها از دودانگ تجاوز نمی کند.

اکثرا" دیده و شنیده میشود که به غلط اصطلاح دستگاه را برای مشتقات آنها ( آوازها ) بکار می برند ، برای مثال : دستگاه بیات اصفهان - دستگاه بیات ترک و... که در میان خوانندگان و نوازندگان بی توجه به موسیقی علمی و تئوریک این مسئله مشهود است . پس منطقی نیست که آوازها را دستگاه نامید و بهتر است از مشتقات دستگاهها با عنوانهایی همچون « آواز ، نغمه ، مایه ، مقام » یاد نمود.

*********************************

با تشکر از آقای محمود مونسی سردرودی و سایت www.Hamkelasy.com