گوشه یا تکیه

گوشه ، قطعه و قسمتی است از مجموع ملودیها که با روندی خاص و خصوصیات منحصر به خود ، تشکیل زنجیره ردیف را داده اند.

تعریف دیگر : آهنگی که در فاصله یک دانگ ( چهار نت ) ادا شود و گستره آن از چند نت تجاوز نکند. جابجایی این چند نت با کشش های زمانی مختلف ، ملودی آن گوشه را تشکیل می دهد. فراموش نکنیم که هر گوشه دارای دو نت شاهد و ایست مخصوص به خود خواهد بود.

گوشه بر اساس روند ملودی ممکن است کوتاه یا بلند باشد.بسیاری از آنها به لحاظ اینکه تمایل به وصل شدن به گوشه بعدی را دارند ، در گام و دستگاه مربوط به خودشان فرودی ندارند مانند : حزین در گوشه عراق - گوشه عشاق - گوشه بیات راجه - گوشه های محیّــر و نهیب در عراق- گوشه دلکش - گوشه شکسته و ...

 فرود گوشه در واقع بایستی همان مراجعه به نت شروع گام یا دستگاه در بر گیرنده آن گوشه باشد که اکثر گوشه ها دارای این خاصیت می باشند.

ساختار گوشه :

ساختار هر گوشه بر اساس چهار رکن اساسی « درآمد - شعر - تحریر و فرود » بنا میشود. بعضی اوقات و در برخی موارد ، این قانون بهم می خورد بدینصورت که ممکن است گوشه با شعر شروع شود و با تحریر خاتمه یابد و یا بصورت چند درآمد در آغاز هر دستگاه یا آواز خودنمایی کند. جمله بندی گوشه ( درآمد - شعر - تحریر و فرود ) قول زنده یاد استاد دوامی است که توسط استاد مجید کیانی نوازنده سنتور و زنده یاد استاد محمود کریمی ردیف خوان روایت شده است.

گوشه به تنهایی شخصیت ملودی داشته و در صورت خوانده و نواخته شدن آن ، ضمن استقلال ملودی ، میتواند با حالات نهفته در ساختار خود ، در شخص شنونده مؤثر عمل نماید. گوشه ها در اوزان و بحور عروضی مختلف طراحی شده اند و هرکدام با توجه به ساختار و محتوای ملودی خویش ، حالاتی را در شنونده القا می کنند.

با توجه به شرایط روحی و حالات درونی انسان ، در می یابیم که همان حالتهای « غم - شادی - امید - یأس - تحرک - اندیشه - پند و اندرز - روحیه ستیزه جویی - آرامش و...» محور اصلی و اساسی فکر سازندگان این ملودی ها ( گوشه ها ) بوده است. سازندگانی که از همان نسلهای گذشته بودند و سینه به سینه این ملودی ها را حفظ کرده و به ما سپرده اند تا در برهه های مختلف ، آویزه گوشمان کنیم تا شادی بخش زندگیمان بوده ویا تسکینی بر دردها و آلام درونیمان گردد.

هر گوشه نام منحصر به فرد خود را دارد که این نام بنا به شناخت و ساختار ملودی آن گوشه به آن اطلاق شده است. علت نامگذاری بسیاری از گوشه ها بر ما واضح است ولی تعدادی از آنها هنوز مبهم مانده و در هیچ رساله ای مطلبی درباره وجه تسمیه آنها به ثبت نرسیده است.

علت نامگذاری اسامی گوشه های ردیف موسیقی سنتی ایران :

1 - مأخوذ از محلهای گوناگون سرزمین کهن ایران : زابل - عراق - خاوران - آذربایجانی - بختیاری - گیلکی - شوشتری و...

2- گرفته شده از نامهای بزرگان موسیقی و اهل هنر : محمدصادقخانی و مهدی ضرّابی ( در آواز بیات ترک ) ، مرادخانی ( در دستگاه ماهور ) ، نی داوود ( در دستگاه همایون ) ، جوادخانی ( نوعی تحریر در گوشه رضوی دستگاه شور ) ،حسن موسی ( در آواز ابوعطا ) و...

3 - توصیف طبیعت و جلوه های آفرینش : سپهر - بحر نور - چکاوک - سارنج - نوروز عرب و عجم و...

4- حکایت کننده مسائل عاطفی و احساسی : حزین - مویه - راز و نیاز - سوز و گداز - کرشمه - جامه دران و...

5 - داستانهای ادبی و عاشقانه : خسرو و شیرین - لیلی و مجنون

6 - صداهای گرفته شده از پیرامون : زنگ شتر - زنگوله - ناقوس - قطار و...

نکته : هنگام اجرای ساز ویا آواز ، بسیاری از گوشه ها به علت تشابه ملودیک ، اشتباها" در یکدیگر تداخل می نمایند و فقط خواننده خوب و مسلط و ردیف دان است که میتواند تشابهات ملودیک را از هم تفکیک سازد برای مثال : «گوشه های سلمک ( در دستگاه شور ) و دلکش ( در دستگاه ماهور ) »، «گوشه های حجاز ( در آواز ابوعطا ) و حسینی ( در دستگاه شور ) و نهُفت ( در دستگاه نوا ) »، « گوشه های حصار ( در دستگاه های ماهور و چهارگاه ) و نیشابورک ( در دستگاههای ماهور و نوا ) و روح افزا ( در دستگاه راست پنجگاه ) »، « گوشه های داد ( در دستگاه ماهور و آوازهای بیات ترک و افشاری ) و بیات راجه ( در دستگاههای نوا و همایون و آواز بیات اصفهان ) » ، « گوشه های بیات عجم و پنجگاه ( در دستگاه راست پنجگاه ) و دستگاه نوا » ، و ... که تشابهات ملودیک دارند و بایستی با یک حالت بسیار ظریف و حرکتی تند و سریع و یا کششهای ویژه باشد و فقط نوازنده و خواننده ماهر و مجرّب که سالیان درازی زحمت کشیده ، می تواند دقیقا" تفاوتهای گوشه ها را با یکدیگر در صدای ساز و یا آواز خویش جلوه گر سازد.

نکته : اگر اجرای گوشه توسط استادی ماهر و مسلط انجام شود ( چه ساز و چه آواز ) میتواند در مدت زمانی طولانی ، فضای موسیقی دستگاهی را از آن خود کند و به تنهایی گرمابخش مجلس باشد درست همانند سخنرانی که در مورد موضوعی سخن می گوید و بحث های وی ، زمانی تداوم می یابد وقابل استفاده خواهد بود که شخص سخنران  آگاه و مطلع بدان مقوله باشد و از تکرار مکررات پرهیز نماید. و یک خواننده خوب نیز میتواند یک یا چند گوشه را همانند تیتر یک موضوع انتخاب نموده و زمانی را گرداگرد آن گوشه ، نغمه و ملودی تحویل دهد که برخی از اساتید قدیم موسیقی بر این عقیده بوده اند.

 گوشه ها معمولا" از لحاظ مقایسه تئوری - علمی بر دو قسم هستند :

1 - گوشه هایی که دارای فواصل مشابه با دستگاه ویا مقام مخصوص خود هستند مانند : گوشه حجاز در آواز ابوعطا ، گوشه داد در دستگاه ماهور ، مثنوی خوانیها در تمام آوازها.

2 - گوشه هایی که به علت پیدا کردن یک یا دو علامت عَـرَضی ( کـُـرُن - سـُری - بـمـُل - دیـز - بکار ) با دستگاه اصلی تفاوت پیدا می کنند مانند : گوشه سلمک در دستگاه شور ، گوشه های دلکش و راک در دستگاه ماهور ، گوشه حصار در دستگاه چهارگاه.

 تعداد گوشه ها :

تعداد گوشه ها در اجراهای مختلف و مکتب های مختلف متفاوت است :

1 -در ردیف میرزا عبدالله ( که بنیاد کلیه ردیف های بعد از خود می باشد ) به روایت زنده یاد نورعلی خان برومند حدودا" 300 گوشه روایت شده است.

2 - در ردیف موسی معروفی که مجموعهای از چند ردیف میرزا عبدالله ، آقا حسینقلی و اضافات خود موسی معروفی بوده ، تعداد گوشه ها را 471 عدد ذکر نموده اند. در ضمن به خیل زنجیره این گوشه های ثبت و ضبط شده ، یک سری گوشه های ثبت و ضبط نشده ( موجود در ردیف شیوه اصفهان ) نیز اضافه می گردد. 

                             *******************************

با تشکر از آقای محمود مونسی سردرودی و سایت www.Hamkelasy.com